SPOR SAKATLIKLARINDA GENEL KAVRAMLAR
Merhum Veysel Özdemir Hocamızın Makalesidir.

Hemen her spor dalında, bireye yada çevresel koşullara bağlı olarak değişen oranlarda tehlike vardır. Hukuki açıdan spor sırasında oluşan tüm kazalar spor yaralanmaları, sakatlanmalarıdır. Tıbbi olarak bunu, spora sağlı ve belli spor dalları için tipik olan yaralanmalar şeklinde düşüne biliriz. Sporcu yetkinliğini spor yaşamı boyunca sürdürmek ister. Ancak, Sakatlık gibi istenmeyen bir durumla karşılaşa bilir. Burada spor hekimi yada ilk girişimi yapacak olan kişinin doğurtanı, tam ve erken tedavi, daha sonraki rehabilitasyon ve sakatlıklardan korunmada fiziksel uygunluk prensipleri konusunda bilgisi önem kazanmaktadır. Acil girişimler bilinmeli, ayakta tedavi metotları  öğrenilmeli ve daha ağır olguların klinikte tedavi ile ilgili ana hatlar hakkında bilgi sahibi ve daha ağır olguların klinikte tedavisi ile ilgili ana hatlar hakkında bilgi sahibi olunmalıdır.

Bu bölümde temel olarak spora özgü olan yaralanma,sakatlanma durumlarını diğer uzmanlık konularına taşmadan ele almak düşünülmüştür. Öncelikle bazı başlıklar altında konuya açıklık getirmek gerekmektedir.

 

1-TRAVMA:

Vücut dokuları üzerine etkili olan,dış (eksojen) veya iç (endojen) kökenli tek yada tekrarlayan, fiziksel (mekanik) olayın bozukluk ortaya çıkarmasına travma diyoruz. Travma sonucu dokudaki bozukluk işler görmeyi engellesin yada engellemesin sakatlık olarak düşünmektedir.

 

Her spor branşının ayrı bir biyo mekanik prensibe bağlı olduğu düşünülürse, ortaya çıkacak sakatlıklarda değişiklikler gösterecektir. Sporcu sakatlıkları (atlopati) nin ortak yanları ise, akut ve kronik olarak ortaya çıkışlarıdır. Genellikle dış kökenli ve tek bir fiziksel etki akut olarak sakatlığa neden olur (kemik kırıkları gibi).tekrarlayan ve birikici etkisi ile sakatlık nedeni olan mikro travmaların belirti vermesi için bir süre geçmesi gerekmektedir. ( Stres kırıkları gibi).

 

ETMEN (Travma).

 

TEK ya da

 TEKRARLAYAN (Mikro Travma)   AKUT

İÇ ya da DIŞ KÖKENLİ                                            SAKATLIK

FİZİKSEL OLAY                                KRONİK

 

2.Sporda Fiziksel Uygunluk:

 

Spora katlımda travmaya dönüşe bilecek zorlamalara karşı bireyin hazırlıklı olması  (iç ve dış etkenlere karşı önlem alarak) sakatlanma riskini en aza indirmesi için temel bir olgu niteliğindedir. Burada bireyin gittikçe şiddetlenen antrenmanlarla yarışmalarda karşılaşabileceği maksimum zorlanmalara uyum göstermesi söz konusudur.Ancak ortaya çıkan çelişkili durum ise yine hazırlık için yapılan bu çalışmalarda sakatlanma olasılığını bulunmasıdır.

 

Genel Fiziksel Uygunluk: Kondisyon olarak isimlendirilen ve spor için gerekli fiziksel ve zihinsel temel öğelerdir. Bu, antrenman kuralı ve uygulamasında temel bir konudur. Gerek yüksek performansa ulaşmada, gerekse sakatlıkların önlenmesinde tartışmasız olarak önlemi büyüktür. Genel fiziksel uygunluk öğelerin (parametre) şu şekilde sıralamak mümkündür:

a)      Kuvvet,

b)      Sürat,

c)      Dayanıklılık,

d)      Beceri,

e)      Dürtüleme,

f)        Esneklik,

g)      Vücut Tipi,

h)      Eklem sağlamlığı (ligament özselliği)

i)        V.b.

Öğelerin ayrı ayrı gözden geçirilmesi ile her birinin sporda performansla iç içe bir konumu olduğu açıkçı ortaya çıkmaktadır.

Spor sakatlıkları içinde dayanıklılığın önemi daha farklı bir özellik taşır. yapılacak işin gerektirdiği kapasite yorgunluk döneminde düşüş gösterir. Genel yada lokal  yorgunluk olarak görülen bu durumun bütün spor dalları içi dayanıklılık çalışmaları ile düzeltilmesi gerekir. Ayrıca tüm sporlarda ısınmanın,kondisyon yetersizliğinde lokal yorgunluğa neden ola bileceği düşünülmelidir.

Özet olarak, sporda genel fiziksel uygunluğu, performans antrenmanları için gerekli temel öğeler şeklinde düşünülürken,bu çalışmalar yada yarışma koşullarındaki zorlanmalara sakatlık durumunun ortaya çıkması için sahip olunması gereken nitelikler olarak ta ele ala biliriz.

 

3.ÇEVRESEL KOŞULLAR:

 

Doğal yada insan oğlunun oluşturduğu çevre bu etkininin iki görünümüdür.Kara, deniz ve uzay ile bunun bütünü ile yaşayan bitki ve hayvanlar doğal çevrenin kapsamında yer alırlar.İnsanoğlu bu doğal çevrede yaşamını sürdürmek ve yükseltmek için kendi yapısı gereçler üretir.(Makine, Silah, Taşıt, giysi v.b) modern yaşamın gereği alanlar, kurumlar (ev, işyeri, spor alanı vb.)inşa eder. Kendisine ait çevre oluşturur.Sporla ilgili olarak bu koşullardaki değişikliklere uyum göstermedeki noksanlıklar sakatlık nedeni olabilmektedir.

 

Spor sakatlıklarında ortaya çıkış nedeni ola bilecek doğal çevre koşullarından iklim başta gelmektedir. Ani ısı farklılıklarının performansı düşüre bileceği gibi, ısınmayı geciktirmesi ve soğumayı çabuklaştırması nedeniyle sakatlıklara yol açacağı ortadadır.Dağcılıkta önemli boyutlara varan  hava değişiklikleri olabilir.Çok sıcak ortamda uzun süren,dayanıklılığı ilgilendiren spor branşlarında sorun olasılığı yüksektir.

 

İnsan yapısı çevre koşullarının içindeyse akla gelen her türlü tesis gelebilir. Spor yapılan alanın uygunluğu, zemin düzgünlüğü,eldiven,kayak takımı,eskrim başlığı, bisiklet parkurunun durumu, sporcu sağlığı için ekip ve diğer olanakların yeterliliği sayılabilecekler arasındadır.

 

4. BİREYSEL ETKENLER:

 

Daha önce deyinilen fiziksel uygunluğun dışında anatomik ve pisikolojik değişiklikler de bireysel etkenler olarak karşımıza çıkmaktadır.

1.Anatomik bireysel etkenler: Bireysel etkenler içinde anatomik farklılıklar ve bozukluklar olarak niteleyebileceyimiz durumlar sakatlığın ortaya çıkmasında rol oynaya b.ilmektedir. Asimetriler, kemik anormallikleri, eklem yapı bozuklukları bunlar arasındadır.

 

a)Ayak ve Bacak Anomileri: Yanlış yürüme   ve koşma mekaniği birikici etki ile kas ve bağlarda zorlanma kopma gibi sorunlara yol aça bilir.Çoğunlukla kullanılan ayakkabının uygun olmamasını yürüyüş ve koşu tekniği bozucu etkisi vardır.Diz ekleminde içe (Valgus) veya dışa (Varus) dönük durumlar hareketlerde stresin eşit dağıtılışını bozacağından sakatlık nedeni olabilir. Menisküsler eklem yüzeyleri arasında baskıda kalır, yan bağlar daha fazla zorlanır.

 

b)Omurga Anomalileri:Sırt ve boyun omurlarında normalin üzerinde eğrilik olması (Kifoz), kürek kemiklerinin dışa kayması ve göğüs düzleşmesini dolayısı ile göğüs (pektoral)kaslarının işlevsel açısını daralmasını getirir. Omuz ekleminin etkinliği azalır. Bel çukurunun artması(Lozdoz) ise kalça ve kasık ağrıları ile ortaya çıkan sorunların nedeni olabilir. Bacak arka gurup kasları kasları (hanstring) sakatlıklarının yine bu vücut anomalisi ile ilgili olduğu belirtilmektedir. Omurların yan( lateral) diziliş bozukluğuna ise skolyoz adı verilmektedir. Omurlar  epifizit veya bursit gibi sorunlarla mağruz kalabilirler. Skolyoz aynı zamanda bacak uzunluğunda  eşitsizlik olmasına yol aça bilir.

 

II. Psikolojik bireysel etkenler: Kazaya karşı risk taşıma ile ilgili bireysel psikolojik etkenler ise genel olarak  4 değişik öğeyi içine alır.

 

a)Riske atılma:Sağlıklı bir kimse tehlike karşısında doğal olarak reaksiyon gösterir. Bu adrenalin deşarjı,kalp atımı ve solunumunda artış,kas tonusunun artması ve duygusal olarak uyanıklılığın yükselmesi şeklindedir.doğal koşullarda riske atılma durumunu, sporda yapılan aktivitelerden  daha fazla hecen duyma ve doyum alma şeklinde görüyoruz. Performansını yükseltmek için bilinçsizce antrenman dozunun yükseltilmesi de bir risktir.

 

b)Düşkünlük Durumları:Çoğu geçici olan ancak bazen yaşam boyu bireyi izleyen durumlardır.Hastalık (Özellikle enfeksiyonların kuluçka devri ve ateşli dönem sonrası nekahet halleri), alkol,ilaç,uyuşturucu kullanılması,yorgunluk,açlık,kızgınlık vb. gibi durumlar sporcunun performansını büyük oranda düşüren olgulardır.

 

c)Olgunluk: Yalnızca yaşın getirdiği bir deneyim değildir.Aynı zamanda kaynakların üretken kullanımında düzen, yüksek dürdülenme ve anlayış ile bilirlidir.Eforda ekonomi başarı için uzun çalışmada temeldir. Beceri değişen durumlara uyum göstere bilmelidir.Sporda  olgunluk daha az deneyimlerin  yardımına koşmada yada kendisine ait sorunlarda karar vermede de kendisini gösterir.

 

d)Güvenlik önlemleri:Davranış olarak, gerek kendisin gerek başkası için tehlikeli olmayı amaçlayan,düşünen ve uygulayan kişi temel güvenlik önlemini almış olur.Karşılaşmalar için konular  kurallar hep sağlığı koruyucu nitelikte olup kesinlikle uyulması gereken ve uzun yılların birikimi sonucu ortaya çıkan güvenlik önlem yeridir. Fairpalay görünüşte dostça bir davranış ise de sonuçta yardımlaşma ve yarışma çekişmesine rağmen riski azaltmayı amaçlayan kavramdır.

 

Antrenmanların programlanmasında zorlanmalar (Stres) yarışma koşullarına uyum sağlamak üzere düşünülür ve uygulamaya geçilir.Bazı durumlarda fizyolojik kapa sitenin izin verdiği çalışmalarda  sporcunun  zihinsel olarak hazır olması sakatlık doğurabilir. İçi dönük yapı gösteren sporcuların kendine  güven kazanması önemli bir konudur.Bazı yüksek dürtülünme durumlarında ise yetersiz yüklenmeler, aşırı zorlanmalar olabilir. Daha değişik bir durum ise, sporcunun sakatlığı olmasına rağmen önemli bir yarış için katılma isteminin kendisini onarması güç durumlara  sokabilmesidir.Bu durumlarda sorun varsa bunun boyutlarını objektif olarak çalıştırıcı ve sporcu ile birlikte değerlendirilmek istenmeyen olayın ortayı çıkmasını önler.Tedavi edilen sporcu uygulamanın bitişi için kendini karar vermede yetkili göre bilir.ancak gerekli kontrol yapılmadan çalışmalara başlaması tehlikeli olabilir.Bu durumda sporcunun kişiliği tanıma çabası ile işe başlamak büyük yarar sağlar.

Daha önce bahsedilen bireysel faktörlerin dışında ele alınabilecek sakatlanmaya yatkın ya da dönük

(injury-prone)sporcu kavramı 1960 lı yıllarda ortaya çıkmış bir sndrom olarak literatülde yerini almıştır.Bu tür olguların daha sık psikolojik belirtileri ile ayrıcalıklar gösterildiği bulunmuştur.İlk çalışmalardan birinde nerotik yapıda olanların sakatlanmaya daha açık olduğu bildirilmektedir. Hassas Kişilerin,gerginlik (anksiyete)gösterinlerin daha sık sakatlandıkları görülmüştür.Bir başka çalışmada,yaşamlarında büyük değişim gösterenlerinin istatistiksel olarak anlamlı şekilde böyle riskle karşı karşıya oldukları gösterilmiştir.

Sakatlığa dönüklük sendromunu belirlemeye yönelik araştırmalarda sporcularda nedenler saptanmıştır:

I)Karşıt-Fobi(Counter-phobia):Bazı karakteristik sporda saldırgan (agresif)bir atmosfer olduğunu bunun ise gerginlik doğuracağını düşünerek,bunun korkusuz ve saldırgan olmakla engellenebileceğini düşüncesine sahiptirler. Böyle kimseler “gözü kapalı” olarak gerğinliği göğüslemek amacı ile hareket ederler. Boks, rupi,ski-slalom-motor yarışları bu tür davranışların raslandğı branşlardır.

 

II)Erkeklik Belirtisi( Maskulinite):Karşıt fobi ile alacağı yaralanmayı erkekliğin belirtisi – cesaretlilik olarak düşünürler.Bağzen sakatlığa karşın oyunda yer alıp kahramanlık yapabilirler.

 

III)Mazoşizim:Riski göze almanın bir diğer görüntüsü,kendisine yönelik düşmanlık yada süreğen ve gizli olarak kendisine zarar vermekten doyum alma şeklindedir.Çalışmaların yükü ile duyacağı acı veya sakatlanmayla performansa ulaşmanın bedeli yada  ulaşamamanın cezasını ödediğini düşünürler.  

IV)Silah olarak Kullanılan Sakatlık:Başkalarını dolaylı olarak cezalandırmak düşüncesini taşıyan bazı sporcularda görülür.Örneğin;Babası yada öğretmeni tarafından spora zorlanan bir atlet  sakatlanırsa onları kendisini sakatlı için suçlaya bilir, yarışmadan kaçabilir veya onları beklentilerini boşa çıkararak hayel kırıklığına uğratmak şeklinde cezalandırmayı düşüne bilir.

 

V)Kaçış:Yarıştan korkan sporcunun aşağılık konpleksinin örtbas etmek amacı ile baş vurduğu yoldur.Üst düzeyde bir bayan sporcunun tedaviye rağmen birkaç haftada iyileşmesi  üzerine derinleştirilen incelemede bunun antrenörlüğünü yapan baskın karakterli babasına bir reaksiyon olduğu belirlenmiş.

 

VI)Psikosomatik Sakatlık:   Organik bir rahatsızlığı olmadığı halde bazen sporcu yakınmalar gösterebilir.Emosyones bozukluğun Freud’cü görüş doğrultusunda somatize edilmesi fiziksel belirtiler ortaya çıkabilir.Bu durum “Konversiyonel histeri” olarak tanımlamaktadır.Çok değişik şekillerde görünen bu yakınmalar sporcu için yarışma gibi gerginlik yaratan durumdan kaçış için bir bahane olacaktır.

Yetenek ve saldırganlığın sporda denge için olmaması sakatlanmaktan korkmak,daha önceleri üst üste geçirilen sakatlıklar yine psikolojik olarak sporcuyu sakatlanmaya götüre bilir.

 

5.İHTİMALLER:  Sakatlanma ya da hastalanmayı ortaya çıkaracak faktörle karşılaşmamız zaman ve yer ile ilişkide olan bir ihtimaldir.Fiziksel ve Biyolojik gelişim süreçleri üzerinde son derece önemli rol oynayan bu sorunlar ihtimali sporda da  ilginç bir yer tutar.Şimdiye kadar  yapılan araştırmalar da istatistiksel olarak bu ihtimal ortaya çıkışını hesaplamak mümkün olmamıştır.Çüki sosyal,ekonomik,biyolojik olayların etkileşimleri çok büyük değişiklikler göstermektedir.

 

Çevresel Koşullar                                                        Bireysel faktörler

                                             SAĞLIK

                                             İHTİMAL

 

Sağlığı belirleyen etkenlerin bir birleriyle ilintisi şu şekilde formüle etmek mümkündür.

 

                                            AOG

S=PÇ

                                            RD

 

Bunun tam tersi olarak hastalık veya sakatlanma ise

                                            RD

H=PÇ

                                           AOG

Olarak formüle edilebilir.

 

S-Sağlık

P-İhtimaller

Ç-Çevre Koşulları

A-Antrenman

O-Olgunluk

G-Güvenlik Önlemleri

R-Riske Atılma

D-Düşkünlükler

H-Hastalık

 

 

A-Çalıştırıcı

B-Spor Hekimi

C-Fizik Tedavi Uzmanı

 

                                            SAĞLAM SPORCU

 

                                                 KORUNMA

                                                (A+B)

                                                                                              SAKATLANMA

REHABİLİTASYON                                                             İLK YARDIM (A)

   (A+B+C)

                                            TEDAVİ (B+C)

 

TRAVMA