| Kafa
yaralanmaları Birçok spora bağlı yaralanma kas-iskelet
sistemine aittir.Yapılan sporla bağlantılı özel risklerle ilgikli olarak ko ve
bacakları veya gövdeyi etkiler.Boks haricinse spor sırasında ortaya çokan kafa
yaralanmaları kaza sonucudur.Diğer yaralanmalardan farklı olarak ,etki en çok
yaralanma meydana geldiğindedir.Kafa yaralanması başlangıçta hafif bir yaralanmadan
,sonrasındaki ikincil komplikasyonlardan dolayı hayatı tehdit eden durumlara uzanabilen
intrakraniyal hastalıklar sürecini başlatabilir.Ayrıca hafif yaralanmalar bile önemli
geçici yetersizliğe ve tekrarlanan hafif yaralanmalarda kümülatif beyin
hasarına yol açabilir.Spor alanmlarındaki doktorlar kafa yaralanması alan hastaların
oyuna devam etmeyeceğine ve eğer devam edemiyecekse hemen yapılması gerekenlere
ve tekrar oyuncunun ne zaman oynayabileceğine karar vermek zorundadır.Bu
soruların cevabı mantıklı risk değerlendirmesine bağlıdır.
BEYİN HASARININ DOĞASI
Beyin hasarında kafanın ne zaman darbe aldığı önemlidir.Kafa dersi veya
kafatasındaki yaralanmalar sadece altta yatan çarpışma hasarı olasılığının
veya ikincil beyin hasarına yol açabilecek komplikasyon riskinin
belirleyicisidir.Çarpışma hasarı veya ikincil beyin hasarı yaygın veya fokal
olabilir ve bu klinik tabloyu etkileyebilir. |
Karatede kafaya kontrolsüz yasak tekme
|
BİRİNCİL BEYİN HASARI
Çarpışma(Birincil) beyin hasarı 2 şekilde olabilir.
1-Serebral kontüzyonlar:Beynin üzerini kaplıyan kafatasına çarpması sonunda
beyin yüzeyinde oluşan çürükler(Bruising) çarpmaya bağlı olan yaralanmaların en
sık görülenidir.Kontüzyon fokal çarpışmadan künt ve penentran yaralanmadan oluşan
kırığın altında fokal olabilir ve kafatasının iç yüzeynin ve dural
bölgelerin beyinle çarpışmasına bağlı yaygın olabilir.Yaygın kontüzyon,kafanın
deselerasyon yaparak yere çarpması ile oluşur ve bu durumda genellikle iji
taraflıdır,kafanın neresinden vurduğundan bağımsız olarak frontal ve temporal
lobların uçlarını etkiler.Kontüzyon her zaman bilinç bulanıklığı veya
fokal nörolojik bulgulara yol açmaz(Motor yol,konuşma alanı veya görme korteksi
üzerinde olmadıkça).Asıl önemi ikinci lokal beyin şişmesi ve intradural
hematoma yol açabilen kanamayı başlatabilmesidir.
2-Yaygın aksonal hasar:Beynin subkortikal alanlardadi beyaz cevher fiberlerinin
yaygın yırtığıdır.Bu durum kontüzyon veya kafatası kırığı olmaksızın
ortaya çıkabilir ve daima ani bilinç kaybına yol açar. |
İKİNCİ BEYİN HASARI
İkinci beyin hasarı 3 ana mekanizmadan kaynaklanır.
1-Akut intrakraniyal hematom veya beyin şişmesi veya her ikisinin sonucunda
artmış kafa içi basıncı oluşur.Akut intrakraniyal hematomlar ekstradural veya
intradural olabilir.Eğer intradural ise subdural veya intraserebral olabilir.fakat
sıklıkla bu ikisi bir aradadır ve sıklılla frontotemporal bölgede patlamış
lob'a(Burst lobe) sebeb olurlar.Hematomlar beynin orta hattan kaymasına ve beyin
sapının distorsiyona sebeb olan tentoriyal herniasyona neden olurlar,ikincil kanamada
ölümcül sonuçlar doğurabilirler.
Beyin şişmesi vasküler göllenmenin veya serebral ödemin veya her ikisinin
sonucudur.Fokal veya yaygın olabilir.Solunum tıkanıklığı veya yetersizliği(artmış
PaCO2 ve azalmış PaO2 ye yol açar) serebral damarlarda genişlemeye yol açar ve bir
bütün olarak beyindeki kan göllenmesi artar.Ayrıca kontüzyonlar etrafındaki fokal
şişmede artar. |
KAFAİÇİ HEMATOMLAR
EXTRADURALsıklıkla temporal veya
temporo periotal bölgedeki middle menenjial damarların kanamasına bağlıdır.
İNTRADURAL
Subdural: İndirekt olarak esici güç veya direk çarpmaya
bağlı yüzeyel ven rüptüründeki kanamalara bağlıdır.
İntraserebral:Sıklıkla frontal ve temporal loblarda olur ve
genellikle beyaz cevherin yaygın hasarı sonucu ani bilinç kaybı ile birliktedir.
Subkronoid kanama
Mikst tipler |
|
|
Yarım kürenin ödemi özellikle akut
intrakraniyel hematomların gecikmişolarak cerrahi yöntemle çıkarılması sonucu
ortaya çıkar.
2-Hipoksi ve İskemi:ölümcül beyin hasarı olglarının büyük kısmında
mevcuttur ve bu yaralanmalar sonucu sağ kalanlarda önemli bir sakatlık
sebebidir.Asıl sebeb kafarası içindeki kan akımnı azaltan artmış kafa içi
basıncıdır.Fakat bu durumu arttırıcı faktör,ektrakraniyel yaralanma ile ilgili
olarak düşmüş kan basıncı ve kanın hemoglabin içeriğidir.Bunlar spor
yaralanmalarında ,tırmanma ,at binme,otomobil veya motorsiklet gibi spor
yaralanmalarında olduğu gibi,eğer tüm vucud yaralanmışşa görülürler.
3-İntrakraniyel enfeksiyon:(Menenjit veya beyin apsesi) duranın penentran
yaralanmalarında görülebilir.Vault'un bileşik deprese kırığında kafa içi
kavciteye direkt kontaminasyon olabilir.Kafa tabanı kırıklarındada kafa içi kavite
nasal sinüslerle ve orta kulakla temasa geçebilir
.KLİNİK ÖZELLİKLER
VE YAPILMASI GERKENLER |
Glaskow koma skoru
Göz açıklığı
Spontan 4
Sese karşı 3
Ağrıya karşı 2
Yok 1
Sözel Yanıt
Oriente 5
Konfüze 4
Uygınsuz kelimeler 3
Anlaşılmaz kelimeler 2
Yok 1
Motor Yanıt
Emirlere uyma 6
Ağrıyı lokalize etme 5
Ağrıya çekme ile cevap 4
Ağrıya fleksion yanıt 3
Ağrıya extansiyon yanıt 2
Yok 1
Olası toplam(aralık) 3-15 |
|
|
BİLİNÇ
DEĞİŞİKLİĞİ
Bilinç değişikliği yaygın beyin hasarının göstergesidir.Cevap vermede ani
değişiklik ve yaralanma sonrası dönemde hafıza kaybı ,posttravmatik amnezi(PTA) bunu
kanıtlar.Kafa yaralanması olan hastaların değerlendirilmesinde ,halen kullanılan
Glaskow koma skalası kabul edilir bir yöntemdir.Başlangıçta veya devam edilen
gözlemde kötüleşme bulguları acil müdahale gerektirecek komplikasyonların
belirtisidir.Kafa yaralanmalarının çoğu hafiftir.Çok kısa sreli konuşamama ve
denileni yapamama ile birlikte gözler kapalı koma oluşabilir.Oyuncu bilincini
kazamndığında,tam oriyentasyonun (Kişi,yer,zaman) hızlı kazanılıp
kazanılmadığı önemlidir.Tamaman bayılan ve afallamış olanlardatam olmıyan bir
iyileşme dönemi olmaktadır.Bu dönemde otomatik davranış olaraksonradan
hatırlanmayan oyuna davranış isteği oluşmaktadır.Tam bir koma dönemi
olduğunda,posttravmatik amnezi,cevap veren davranışlar oluştuktan sonrada birsüre
davam etmektedir.Amnezinin süresi yaygın beyin hasarının çiddetinin en iyi
göstergesidir.Britanyada 544 ragbi oyuncusu üzerinde yapılan çalışmada geçmiş
yıllarda %56'sının postravmatik amnezi ile ilişkili en az bir kafa travması
geçirdiği görülmüştür.Bu,58 oyuncuda 1 saatten fazla sürmüş ve bunların 38'i
gözlem için hastahaneye yatırılmıştır. |
KAFA TRAVMASI OLAN OYUNCULARIN SAHADA
DEĞERLENDİRİLMESİ
Kafa derisi yaralanmaları sıklıkla kanamaya yol açar ve oyuncular yaranın
incelenmesi ve kanama kontrolu için saha dışına alınmalıdırlar.Bu oyuncular HIV
bulaştırabileceklerindsen sahada tutulmamalıdırlar.Yara daha sonra steril eldiven ile
kırık varlığı açısından değerlendirilmelidir.Bunun hissedilmesi görülmesinden
daha kolaydır.Birleşik deprese vault kırığı olan hastalarda genellikle lokal beyin
hasarı mevcuttur:Hastalar sıklıkla bilinçlerini kaybetmediğinden,yaralanmanın
potansiyel ciddiyeti gözden kaçabilir.Sporda kafa derisi yaralanmaları sıklıkla golf
sopası ve topu,bilardo sopası,bezbol spoası veya raket çarpması,ayak çarpması
sonunda oluşmaktadır.Eğer kafa tasındaki yaradan beyin dokusu herniasyonu varsa yara
steril isotonik solusyon ile ıslatılmış gazlı bez ile örtülmeli ve nörolajik
bakım ve tavsiye için acil olarak trasportu sağlanmalıdır.Şüpheli kırıı aolan
hastaların hastahaneye transport öncesi tek tek konulan dikişlerle kafa derisi
kapatılarak kanama kontrolü sağlanmalıdır.Minör kesiller 2/0 veya 3/0 ipek ile
kapatılarak eğer oyuncu tam bilinçli ise sahaya dönebilir. |
 |
BİLİNÇ SEVİYESİNİN SAHADA
DEĞERLENDİRİLMESİ
Doktor olayı görmeli ve hakem tarafından saha içine çağrıldığında
oyuncuya "sana ne oldu?" "skor nedir?", "neredesin?" gibi
uygun sorular sormalıdır.Eğer doktor oyuncunun iyi olduğunu düşünürse ailesi evi
ve sahip olduları ile ilgili sorular sorarak konfüzyon olup olmadığını anlar.Göz
açıklığı ve pupil genişliği ve ışık cevabıda bu ilk değerlendirmede
gözlemlenmelidir.
Sahada yapılan parmağın buruna,parmağın parmağa götürülmesi veya kol
ve bacakları hareket etttirmesinin istenmesi gibi testler motor perpornmansını
gösterir.denge,çarpışma noktası muhakkak etkilenir.Bu oyuncuların %35'inde gözler
açık veya kapalı iken topuk ve parmaklarda yüksaelmek mümkün olmaz ve tek ayak
üzerinde yükselmekte %50'sinde mümkün değildir.(ayak yüzezde haraket eder veya
kaldırılmış ayak yüzeye temas eder.) Ne yazık ki,yanlış pozitif sonuçlarda ortaya
çıkabimektedir.Fakat bu testler daha detaylı bir incelemenin gereğini ortaya
koyabilirler.
Eğer oyuncu bilincini yitirmedi ise ve olayı tam olarak hatırlıyorsa oyuna
devam edebilir.Fakat tam bilinci ve orientasyonu yerine gelmiyen oyuncuların oyundan |
çıkarılmaları genel
kuraldır.Posttravmatik amnezi olan hastalar eğer oynamalarına izin verilirse
otomatik kendini koruma davranışını göstermiyeceklerinden daha fazla yaralanma
riski taşırlar
Kafa yaralanması olan oyuncu vaya yarışmacıya sonrasında ne yapılacağının
karar verilmeside oldukça zordur.Eğer konfüzyon devam eder veya 10 dakika sonra daha
kötüleşirse hastahaneye gönderilmelidirbu kural kafa derisi laserasyonu veya kulak
veya |
Nörolajik muayene
1-Glaskow koma skalası
2-Pupil geniliği ve ışığa yanıt
3-Kulak ve burnun kan ,serepnospinal sıvı ve hemotinpanum açısından muayenesi.
4-Hissetme(perianal bölgeyide içerir)
5Derin tendon refleksi(plantar yanıtıda kapsar) |
|
burundan kan veya sıvı gelen ve açık
yaralanma düşünülen hastalar içinde geçerlidir.Bir kafatası kırığını ekerte
etmek için kafa grafisi çekilip çekilemiyeceğine acil ünütesi karar verebilir.
Eğer vault kırığı varsa ,hasta gözlem altında tutulmalıdır.Bu durumda akut
kafa içi hematom riski olduğundantomagrafi çekilmesi ihtimali vardır.Akut kafa içi
hematomu olan ve cerrahi tedavi uygulanan hastaların yarısı hastahaneye konuşarak ve
yürüyerek gelmişlerdir ve %15'i de kaza sonrası tam orientte bulunmuşlardır.Kafa
travmas sonrası gelişen akut kafa içi hematomlarda ,tannın gecikmesi ve oyuna devam
etme mortalite(Ölümün ve felcin) morbitidenin en sık nedenidir.Bu nedenle spor
hekimliğinde kafa yaralanması olan oyuncuların evlerine giderlerken blinç düzeyini
(Örneğin:konfizyon gelişmesini) ,artan başağrısı şikayetini veya kusmayı
gözlemlemesi için bir arkadaşını refakatçı vermek gereklidir.Aile ve arkadaşları
bu gözlemi sürdürmeleri için bilgilendirilmelidirler.Bu özelliklerden herhangi
birinin ortaya çıkması acil olarak hastahaneye götürmeyi gerektirir.(oytuncu önceden
hastanece görülmüş ve taburcu olmuş olsa bile)
Acil servis ünüteleri kafa yaralaması olan hastaları evlerine gönderirlerken
aile veya arkadaşlarına bu açıklamaları içeren kafa yaralanması kartı
vermelidirlerSpor organizasyonları da lokal hastahanelerin telefon numaralarını içeren
bu kartları kullanabilirler.Kafa yaralanması geçiren oyuncular alkolden en az 24 saat
uzak durmalıdırlar.Alkle karşı aşırı duyarlılık ortaya çıkabilir.Buda
komplikasyon belirtisi olabilecek semptomların ortaya çıkmasının yorumunda hatalara
neden olabilir.
Daha şiddetli yaralanmalar sonrasında ekstrakraniyel yaralanmalardaima göz
önünde tutulmalıdır.Bunlar komatoz hastalarda kolaylıkla gözden
kaçabilmektedir.Srevikal vertebra kırıkları ,göğüs ve karın yaralanmaları ve
extremite kırıkları dikkatlice araştırılmalıdır.Servikal vertabra kırığından
şüphenelindiğinde manuel olarak hastanın vucudu ve başı nötral pozisyonda
tıtılmalıdır.Refakat eden kişi mastoid proçesleri tutar ve yarı rrijit |
 |
boyunluk uygulanabilir.Bilinci
kapalı olan hastalar yaralanma bölgesiden transport edilirken havayolu
obstrüksüyonundan kaçınılmalıdır.Hasta,sağlık ekibi gelip aspirasyon ve
entübasyon uyğulayana kadar,yarı dönük koma pozisyonunda tutulmalıdır.Eğer
entübasyon gerekirse bir yardımcı,mastoid proçesi tutarak,loringaskopi sırasında
boyun stablizasyonuna katkısı oılmıyacak ve ağzın açılmasın önleyecek
boyunluğun ön kısmını açabilir.El ile stabilizasyon ,entübasyon sırasında bıyun
hareketlerini azaltır.Yerinden çıkma ve süplükasyona yol açabilecek fazla aksiyel
traksiyondan kaçınılmalıdır.İdeal olarak 3 veya 4 kişi gereklidir.İlki oksijene ve
entübe eder.İkincisi krokoid basınç uygular.Üçüncüsü servikal stabilizasyonu
sağlar ve dördüncüsü damar içi ilaçları verip yardımcı olur.Nazotrakeal ve
oratrakeaşl entübasyona,şüpheli servikal vertebra yaralanması olan bilinci kapalı
hastalarda özellikler dikkat edilmelidir.Doktorun veya yardımc ağlık personelinin
tecrübesi ile ilişkili olarak anestetik indükasyon ajanları ve nöromuskuler blokerler
kullanılabilir.Nasotrakeal entübasyon kafa tabanı kırığı şüphesi olan veya burun
kanaması kusma veya regüjitasyon riski olan hastalarda kontrendikedir. |
| KAFA
YARALANMALARININ SONUÇLARI |
Başlangıçta ve
komplikasyonlarından dolayı şiddetli olan yaralanmalar sıklıkla devam eden ,hatta
kalıcı etkilerle ilişkilidir.Mental fonksiyonlardaki değişiklikler en fazla kalıcı
olan ve en fazla sakatlık oluşturan sekeldir.Bu değişiklikler entellektüel
kapasitenin kaybı,yakın zaman hafızasının azalması ve kişilik değişimini
içerir.Fiziklsel sonuçlar ise hemiperazi,disfazi,hemionapsi,kraniyel sinin palsisi ve
travmatik epilepsiyi kapsar.
Hafif yaralanmalar sıklıkla 2-3 hafta sakatlık oluşturur.Hastalar baş
ağrısı ,baş dönmesi,konsantrasyon eksikliği,yorgunluk ve yüksek düzeyli mental
fonksiyonlarda aksama bildirmektedir.Bu semptomların çoğunlkla psikolajik olduğu ve
sorumluluk duygusu ile arttığı düşünülmekteydi.Fakat bu durum sporcularda
nadirdir.Psikometrik öçümler yaralanma sonrasındaki 2-3 haftada bilgi işlemenin
bozulduğunun açık kanıtlarını ortaya koymuştur.Sporcular |
Travmatik subkaronaid kanama(Kontrolsüz kafa tekmesine bağlı)
|
Temas gerektiren sporlarda oyun ve
antremandan önce önerilen dinlenme periyodu
A-2 dakikadan az süren hafıza kaybı:En az 48 saat
B-2 dakikadan fazla süren biliç kaybı veya posttravmatik amnezi:158 gün
C-Ciddi çarpma:(3 dakika veya daha fazla süren bilinç kaybı):1 ay |
|
çarpışma sonrası bu semptomları
yaşamaktadırlar.Muhtemelen yaralanmanın erken döneminde
yeterlideğerlendirilmedikleerinden,ciddi yaralanmalar sonrası daha az görülmektedir.Bu
nedenle kafa yaralanması olan oyuncular oyundan çıkarılmalı,fakat bu semptomların
geçici olduğunun beklendiği ve devamlı bir sakatlığı göstermediği
anlatılmalıdır.
SPORA DÖNÜŞBirbirleri ile temas gerektiren
sporları yapanlar,tam bir kafa yaralanması sonrasında en az üç hafta spora ara
vermeli ve eğer çarpışma sonrası semptomlar devam etmişşe bu süre dahada uzun
olmalıdır.İkinci yaralanmaların birinciden daha büyük etkileri olduğu ve
tekrarlanan yaralanmaların hafif bile olsalar kümülatif hasara yol açabileceklerine
dair sağlam kanıtlar vardır.En sık tekrarlanan yaralanma riski taşıyan boksör ve at
binicilerinde |
gerektiren sporları yapanlardan eğer
kraniotomi yapılmış ise,kemik flebinin yerinden oynama riski olabileceğinden tekrar
oynaması gerekmektedir.
Kafa yaralanması ile ilgili detaylar ya klübün kaza defterine yada oyuncunun
kişisel kayıt defterine kaydedilmelidir.Döğüs sporlarında oyun dışı
kalmak(Knackout) sonrası dinlenme periyodu en az 4 haftadır.Bir yılda 3 den fazla
nakavt olanlar sezonun geri kalan kısmını dinlenerek geçirirler.
KAFA YARALANMALARININ
ÖNLENMESİ
Asıl amaç birincil kafa yaralanmalarının
engellenmesi olmalıdır.Fakat boks gibi bazı sporlarda bunun sağlanması ancak
kuraldaki radikal değişiklliklerle mümkündür.Ancak ,döğüş içermeyen sporlarda
birçok yaralanma kaza sonucudur.Fakat paten kayma,pisiklet binme(Çocukların eğlence
amaçlı yaptıkları),at binme ve tırmanma gibi sporlarda kafa yaralanmaları
önlenebilir ve koruyucu kask giyilmesi gerekmektedir.Golf oynarken yaralanan gençlerin
yaş aralığı(Bir çalışmada 16 'nın altı) diğerleri golf sopalarını kullanırken
yeterince uzak durmanın önceden söylenmesş gerekliliğini göstermektedir.
Kask giymeyi gerekiren spor dalı sayısı giderek ertmaktadır:Bunlar amerikan
futbolu,kış sporları,kriket,tırmanma,bisiklete binme,paten kayma ve uçış
sporlarıdır.Koruyucu kask giymenin özellikle motosiklet ve otomobil yarışlarındaki
kazalarda koruyucu etisi iyice anlaşılmıştır.Özellikle atla engel atlama gibi
sporlarda buruiskler tanımlandıktan sonra birincil ciddi kafa yaralanması ve
kümülatif hasar azalmıştır.Jokeylere tarafından kullanılan kasklar motosiklet
kasklarına benzemektedir.Atcılık klübü yarışan binicilere onaylı jokey
başlığı(BS4447) veya esnek tepeli binici başlığı (BS6473)giymeyi zorunlu hale
getirmiştir.Seyisler Nd4477 tip şapka giymedikçe sigortalanmamaktadır.At binen 3
milyon insan tarafından bunların memnuniyetle kullanımı at binme kazalarındaki
yüksek kafa yaralanması insidansını düşürecektir.Kanunlar genç binicileri uygun
koruyucu kask giymeye zorlamaktadır.Zaten modada onları bu yöne
yönlendirmekredir.Genç biniciler koruyucu kask kanunun 1990 ,14 yaş altı ve
çocuklarda,pisste at binerken uygun şapka giymeyi ve yeterli donanımı zorunlu
kılmaktadır.
Boks anteremanı sırasında kafa korunması gerekmektedir ve halen olimpik
oyunların bir zorunluluğudur.Kask giymenn zorunlu olduğu ülkelerde ,yüz kesikleri ve
knock out olayında bir düşüş mevcuttur.Kümülatif hasarın azaltılması için,boks
tipinin kontrolü ve boksörün kariyeinde yaptığı döğüş sayısının
sınırlandırılması önerilmektedir.Bir çalışmada 40 döğüşten sonra riskin
arttığı gözlenmiştir.Ayrıca ymuşak ve yaylı yüzey kullanımıda döğüş
sporlarında yaygın yaralanmayı önleyebilir.
İkincil beyin hasarının önlenmesiyaralanmanın belli tiplerinin risklerinin
tanımaya ve tıbbi yardım verilmesine bağlıdır.bazı spor aktivitelereine doktorlarda
katılmaktadır.Fakat hakemler ve antrenörler ne yapılması gerektiğini
öğrenmelidirler.Bu konudaki eğitim kurumu Ulusal Antrenör Vakfı 'dır ve devletlerin
birçok spor organı tarafından
desteklenmektedir
. |
|